Historia polskiej podziemnej organizacji wojskowej
Archiwalia dotyczące Polskiej Organizacji Wojskowej to zbiór dokumentów, umożliwiających prześledzenie historii i działalności tajnej polskiej paramilitarnej formacji dywersyjno-wywiadowczej, która swoją działalnością utorowała drogę do niepodległej Polski, a w latach późniejszych stała się wzorem dla innej organizacji podziemnej – Armii Krajowej. Ponadpartyjna organizacja, która powstała w połowie 1914 roku z inicjatywy Józefa Piłsudskiego (na bazie dwóch innych organizacji – Związku Walki Czynnej i Polskich Drużyn Strzeleckich), była ewenementem na skalę europejską. Zdołała przetrwać trudne lata I wojny światowej i wyrosnąć na główną siłę niepodległościową w kraju okupowanym przez armie trzech mocarstw. Członkowie POW działali aktywnie na wielu polach: szkolili się, gromadzili broń, kolportowali ulotki, organizowali demonstracje i akcje dywersyjno-sabotażowe wymierzone w administrację okupacyjną. Nigdy nie zostali zdekonspirowani przez Ochranę (rosyjską tajną policję polityczną), co więcej – do końca 1920 roku komórki wywiadowcze organizacji działały na terenie Rosji, a więc w czasie wojny polsko-bolszewickiej. Po odzyskaniu niepodległości organizację rozwiązano, a jej członkowie zasilili rodzące się wojsko polskie. Z szeregów POW rekrutowali się najważniejsi niepodległościowi politycy, mężowie stanu, samorządowcy, dyplomaci, parlamentarzyści, wojskowi i artyści. Archiwalia POW są jedynym tak bogatym źródłem historycznym, dokumentującym rozwój i ewolucję formacji, która postawiła sobie jasny cel – a tym była niepodległa Polska – i dzięki ogromnej determinacji potrafiła go osiągnąć w skrajnie niekorzystnych warunkach.
Akta Polskiej Organizacji Wojskowej mają ogromną wartość poznawczo-badawczą. Ukazują działalność organizacji od jej początków w roku 1914 aż do jej rozwiązania, pokazując ewolucję struktur, założeń i celów. Spuścizna dokumentacyjna POW to między innymi: rozkazy, komunikaty informacyjne, raporty, meldunki, sprawozdania, instrukcje, regulaminy, akta personalne członków organizacji, a także materiały prasowe, propagandowe i mobilizacyjne. Można wśród nich znaleźć rotę przysięgi składanej przez kandydatów do POW, instrukcje Oddziałów Żeńskich POW i Oddziałów Lotnych (komórki, która przeprowadziła akcje dywersyjne na tyłach wroga), statut Towarzystwa „Piechur” – dobudówki POW, która pod pozorem działalności towarzystwa krajoznawczego rozwijała sprawność fizyczną rekrutów. Jednym z obiektów o ogromnym znaczeniu symbolicznym jest biało-czerwona opaska nieznanego członka POW. Trzeba jednak zaznaczyć, że jest to zaledwie ułamek zasobu, bowiem cała dokumentacja Polskiej Organizacji Wojskowej przechowywana w Wojskowym Biurze Historycznym, Centralnym Archiwum Wojskowym to łącznie ponad 71 tys. ponumerowanych stron materiałów.