Najstarszy zachowany prozatorski tekst w języku polskim
Kazania świętokrzyskie są najstarszym zachowanym prozatorskim tekstem w języku polskim, powstałym prawdopodobnie w pierwszej połowie XIV wieku w środowisku benedyktyńskim. Oryginalne kazania zostały spisane najprawdopodobniej w drugiej połowie wieku XIII, a istniejący rękopis to kopia lub nawet kopia kopii rękopisu oryginalnego, który nie dotrwał do czasów współczesnych. Miejsce powstania dokumentu nie jest znane, jednak analiza językowa wskazuje na Małopolskę. Kazania sporządzono zapewne w dużym klasztorze posiadającym dobre skryptorium i wykształconych zakonników, o czym świadczy ich kunsztowna kompozycja zgodna z zasadami ars dictandi i ars praedicandi, a także bogate słownictwo oraz stosowanie prozy rytmicznej i rymowanej. Według niektórych badaczy powstanie Kazań świętokrzyskich można łączyć z tendencją wspierania języka polskiego podczas zabiegów o scalenie dzielnic Polski na przełomie XIII i XIV wieku.
Pergaminowe karty, na których spisano kazania, po kilkudziesięciu latach zostały użyte jako zgiętki (paski wzmacniające szycie) w innym kodeksie, powstałym być może w Leżajsku przed 1445 rokiem. Kodeks ten trafił później do opactwa benedyktynów na Świętym Krzyżu, gdzie był przechowywany do kasaty klasztoru w 1819 roku. Wówczas wraz z całą biblioteką znalazł się w Bibliotece Publicznej przy Uniwersytecie Warszawskim, która po powstaniu listopadowym została wywieziona do Cesarskiej Biblioteki Publicznej w Sankt Petersburgu. Tam, w roku 1890, po odkryciu kazań przez Aleksandra Brücknera, pergaminowe paski zostały wydobyte z kodeksu i oprawione. Na mocy traktatu ryskiego z 1921 roku Kazania świętokrzyskie, wraz z innymi zagrabionymi zbiorami, powróciły do Polski i od 12 czerwca 1925 roku są przechowywane w Bibliotece Narodowej w Warszawie.
Kazania świętokrzyskie w zbiorach Biblioteki Narodowej