Punkt zwrotny w rozwoju parlamentaryzmu polskiego i fundament rozwoju demokracji szlacheckiej.
Statuty nieszawskie postawiły znaczący krok na drodze ku demokracji, oferując już w XV wieku znaczącej części społeczeństwa udział we władzy. Dzięki ograniczeniu władzy króla i możnowładztwa średnia szlachta stała się siłą, która posiadała możliwości decydowania o kształcie państwa.
Statuty zostały wydane przez króla Kazimierza Jagiellończyka w okresie napiętej sytuacji politycznej i wojny z zakonem krzyżackim. Szlachta zgromadzona na pospolite ruszenie w obozie pod Cerekwicą, wykorzystała zagrożenie zewnętrzne do uzyskania zgody królewskiej na realizację swoich postulatów politycznych.
Przywilej z Cerekwicy stał się punktem wyjścia do starań o spełnienie kolejnych żądań. 12 listopada 1454 r. w Nieszawie Kazimierz Jagiellończyk wydał pierwszy z serii przywilejów ziemskich (dla Wielkopolski).
W dokumencie:
- Monarcha zobowiązał się nie wydawać nowych praw ani nie zwoływać pospolitego ruszenia bez zgody sejmików ziemskich.
- Uzyskano obietnicę nadawania urzędów sędziego ziemskiego, podsędka i pisarza wyłącznie osobom wybieranym spośród kandydatów zgłoszonych przez miejscową szlachtę.
- Wyżsi dostojnicy (kasztelanowie i wojewodowie) zostali pozbawieni prawa wykonywania urzędu starosty (z wyjątkiem starostwa krakowskiego).
- Przyznano szlachcie wiele ulg np. prawo zakupu soli po obniżonej cenie czy wolność zbierania odpadów drzewnych w lasach królewskich.
- Wojewodom nadano prawo ustanawiania taks (cen maksymalnych) na wyroby rzemieślnicze w miastach.
- Zobowiązano monarchę do niezastawiania starostw grodowych.
- Kasztelanów pozbawiono własnych sądów kasztelańskich, czyli prawa do sądzenia przedstawicieli niektórych kategorii szlachty w sprawach karnych.
- Uregulowano także sprawy dotyczące funkcjonowania sądownictwa, ograniczenia zbiegostwa chłopów, zniesienia ograniczeń handlu i wiele innych.
Przywileje nieszawskie wydano oddzielnie dla poszczególnych ziem, dlatego też różniły się one w istotnych szczegółach, co odzwierciedlało różnice w regionalnym układzie sił.
Wystawiony dla ziemi przemyskiej i sanockiej dokument statutów nieszawskich był przez długi czas nieznany. Pierwszą wzmiankę o jego istnieniu podał dopiero w 1878 r. Franciszek Piekosiński na posiedzeniu Wydziału Historyczno-Filozoficznego Akademii Umiejętności, komunikując o odnalezieniu w archiwum miejskim krakowskim jedynego oryginalnego dokumentu statutu, wydanego w Radzyniu w r. 1454 dla ziemi przemyskiej i sanockiej.
Dokument przechowywany jest obecnie w Archiwum Narodowym w Krakowie.
Statuty nieszawskie, Archiwum Narodowe w Krakowie, fot. Anna Seweryn.