Jedyna w Polsce księga spisana w kancelarii zastępcy króla.
Średniowieczna księga zastępcy króla to wyjątkowy produkt kancelaryjny, założony przez dygnitarza powołanego na czas nieobecności króla Władysława III Warneńczyka. Jest związana z wyjątkowym w historii Polski zjawiskiem, jakim było powołanie namiestników królewskich o kompetencjach szerszych niż posiadali starostowie i wielkorządcy.
O wyjątkowości tego urzędu świadczy fakt, że nie miał on żadnych uregulowań prawnych. Zaistniał w początku 1440 r., gdy młody, szesnastoletni król polski, Władysław III, syn Władysława II Jagiełły, otrzymał ofertę objęcia także tronu węgierskiego. Przed wyjazdem na Węgry, powołał na czas swej nieobecności zastępców, po jednym dla każdej z dwóch wielkich prowincji Królestwa:
- kasztelana krakowskiego Jana Czyżowskiego dla ziem małopolskich i ruskich,
- wojewodę łęczyckiego Wojciecha Malskiego dla ziem wielkopolskich.
Kompetencje namiestników obejmowały pełnię władzy sądowej (pozywania, wydawania wyroków i karania), władzę administracyjną (wydawania pisemnych mandatów respektowanych tak samo jak królewskie), a także władzę skarbową (pobór podatków, czynszów, ceł i wszelkich monarszych dochodów pieniężnych).
Po śmierci króla, poległego 10 listopada 1444 r. od Warną, Czyżowski i Malski sprawowali swoje funkcje, aż do czasu koronacji nowego władcy Kazimierza IV Jagiellończyka.
Zastępca króla w Wielkopolsce Wojciecha Malski założył księgę, w której zawarł wpisy sądu z lat 1440-1447. Księga jest protokołem, czyli pierwopisem, nie przewidzianym do przepisywania. Zawiera wszystkie rodzaje wpisów typowe dla ówczesnych sądów, tj. rezygnacje, inskrypcje, relacje i dekrety w sprawach spornych o sumy dłużne, o pieniądze spadkowe, o sprawy majątkowe np. o prawo do młyna, o szkody doznane przez ścięcie łąki czy uprowadzenie bydła lub koni a nawet ludzi, o zadanie ran wraz z ich okazaniem sądowi. Znajdują się w niej także wpisy w sprawach niespornych, takich jak: zapisy posagu i wiana, sprzedaże i rezygnacje wsi, zamiany dóbr, wnoszenie zastawów, zakładów i poręczeń pieniężnych i w naturze.
Po ustaniu funkcji zastępcy króla w 1447 r. księga jego sądu została złożona w archiwum sądu i urzędu grodzkiego w Poznaniu w zamku starościńskim. Księga przez lata nie zmieniała swojego położenia, ale zmieniali się jej właściciele.
Po rozbiorach Polski zamek zajęły władze pruskie na siedzibę Rejencji Prus Południowych. W kolejnych latach ulokowano tam siedzibę pruskiego Archiwum Państwowego, a w latach 1918-1939 mieściło się w nim Archiwum Państwowe w Poznaniu. W końcu lutego 1945 r. budynek Archiwum spłonął w czasie natarcia Armii Czerwonej. Zdołano jednak uratować część wcześniej wywiezionych archiwaliów, w tym Księgę zastępy króla. Powróciła ona po wojnie do nowej siedziby Archiwum Państwowego w Poznaniu, gdzie znajduje się do dziś.
Działalność Jana Czyżowskiego, zastępcy króla na Małopolskę i ziemie ruskie nie została uwieczniona w odrębnych aktach. Wpisy jego sądów nadwornych wnoszone były do księgi ziemskiej krakowskiej.
Księga zastępcy króla w Wielkopolsce, Archiwum Państwowe w Poznaniu, fot. Wojciech Nawrocki.