Pierwszy polski akt prawny regulujący system ochrony zabytków
U progu odrodzenia państwa polskiego po 123 latach zaborów, Rada Regencyjna Królestwa Polskiego wraz z działającym w Warszawie rządem, stanęły wobec wielu problemów społecznych, gospodarczych i politycznych, wymagających natychmiastowego rozwiązania. Nad krajem w dalszym ciągu wisiało także niebezpieczeństwo militarne – młody organizm państwowy musiał się przygotowywać na agresję ze strony sąsiadów, w szczególności Rosji Radzieckiej. W tym niepewnym czasie Rada uznała jednak, że jednym z najważniejszych elementów odbudowy polskiej państwowości, kultury i narodowej tożsamości będzie roztoczenie opieki nad narodowymi zabytkami przeszłości. Było to o tyle istotne, że dewastowane przez zaborców oraz niszczone w czasie I wojny światowej polskie dziedzictwo kulturowe nie było wcześniej w systemowy sposób chronione (pojawiały się jedynie oddolne inicjatywy pojedynczych konserwatorów lub instytucji, takich jak Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości).
Dekret Rady Regencyjnej z 31 października 1918 r. o opiece nad zabytkami sztuki i kultury to pierwszy w historii państwa polskiego akt prawny, regulujący i budujący całościowy system ochrony zabytków w odrodzonej Polsce. Na jego podstawie powołano służby konserwatorskie, pierwsze zinstytucjonalizowane organy administracji publicznej działające na rzecz ochrony zabytków na terenie niepodległego państwa, które zorganizowały pionierską powszechną inwentaryzację zabytków. W treści Dekretu używano terminu „Państwo Polskie”, co nie było powszechne w aktach prawnych z tamtego okresu.
Przepisy Dekretu zawierały pierwszą w historii polskiego prawodawstwa definicję zabytku, wprowadzały prawne formy i instrumenty ochrony zabytków, regulowały kwestie ich wywozu za granicę, a także sprawy związane z wywłaszczaniem zabytków nieruchomych i ochroną prawnokarną. Zaproponowane rozwiązania prawne stanowiły podstawę dalszych prac w zakresie udoskonalania ochrony dziedzictwa kultury, ale także stworzyły podwaliny osobnej gałęzi prawa poświęconej tej tematyce. O epokowym znaczeniu rozwiązań legislacyjnych przyjętych w dekrecie świadczy to, że część z nich, w nieznacznie zmienionej formie, funkcjonuje w obecnie obowiązującej Ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami.
Historia Dekretu związana jest z historią całego zasobu archiwalnego Rady Regencyjnej. Dokument był pierwotnie przechowywany w zbiorze Gabinetu Cywilnego, a w 1930 r., wraz z archiwum Rady, został włączony do zbiorów Archiwum Akt Nowych, gdzie znajduje się do dziś. Zasób tej instytucji doznał ogromnych zniszczeń podczas II wojny światowej, jednak oryginalny egzemplarz Dekretu – opatrzony odręcznymi podpisami członków Rady Regencyjnej: arcybiskupa Aleksandra Kakowskiego, księcia Zdzisława Lubomirskiego oraz hrabiego Józefa Ostrowskiego – ocalał. Zachował się również projekt ustawy wraz z uzasadnieniem oraz komentarzami do wybranych przepisów.
Skan dokumentu jest dostępny w serwisie www.szukajwarchiwach.pl.