Unikatowy egzemplarz pierwszego wydania słynnej broszury politycznej
Odpowiedź na pytanie „Czy Polacy wybić się mogą na niepodległość?”, postawione w tytule skromnej, ledwie 60-stronicowej broszury politycznej, próbowały znaleźć przez dziesiątki lat zaborów kolejne pokolenia Polaków – powstańców, działaczy politycznych i społecznych, artystów. Twierdząco udało się odpowiedzieć dopiero ponad 100 lat później.
Rozprawa została wydana w 1800 roku w Paryżu, a drukiem zajęła się oficyna Baudouina, jedyna, która dysponowała polskimi czcionkami i mogła technicznie podołać temu zadaniu. W związku z tym, że broszura została opublikowana anonimowo, pojawiły się spekulacje, dotyczące jej autorstwa – próbowano przypisać je między innymi Karolowi Kniaziewiczowi i Tadeuszowi Kościuszce. Ostatecznie ustalono, że za dziełem tym stał Józef Pawlikowski – prawnik, publicysta jakobiński, pamiętnikarz epoki rozbiorów, a na emigracji sekretarz i bliski współpracownik Tadeusza Kościuszki.
Celem broszury było nakłonienie Polaków do walki o niepodległość w oparciu wyłącznie o własne siły, a jej wymowa najprawdopodobniej wyrażała poglądy samego Kościuszki. Autor analizuje sytuację społeczno-polityczną, w jakiej znaleźli się Polacy, wymienia zasoby, jakimi dysponują, wskazując jednocześnie strategie polityczne i militarne, umożliwiające odzyskanie wolności. „Polacy!” – pisał Pawlikowski – „Pokazywałem wam drogi do niepodległości. Nie wzbudzam w was szlachetnej rozpaczy (już daliście jej dowody), ale zachęcam do pewnych zwycięstw, gdy z odwagą rzucicie się na nieprzyjaciół. Macie wszystko do zwycięstw, odważcie się tylko zwyciężyć. Gdy mężnie wszyscy walczyć będziecie, nieprzyjaciel, choćby był liczniejszy jak jest teraz, nie potrafi was pokonać”. Radykalna wymowa społeczno-polityczna i optymizm sprawiły, że broszura patronowała niepodległościowym zrywom Polaków przez cały wiek XIX i miała spory wpływ na rozwój ruchu powstańczego.
Początkowe losy dzieła Pawlikowskiego nie były łatwe – pierwszy nakład został skonfiskowany przez policję za jego antyrosyjskość (sprzeczną z ówczesną polityką francuską), w związku z czym do Polski dotarło zaledwie trzysta egzemplarzy. Broszura została spopularyzowana dzięki siedmiu edycjom w latach 1831–1843; była między innymi dwukrotnie wznawiana w Warszawie w czasie powstania listopadowego, tajnie tłoczona w Zakładzie Ossolińskich we Lwowie, później z inicjatywy Towarzystwa Demokratycznego Polskiego drukowana na emigracji.
Do dziś zachował się tylko jeden egzemplarz pierwszego, oryginalnego wydania broszury – cenny o tyle, że kolejne edycje powtarzały i mnożyły drobne odstępstwa od tekstu pierwodruku. Stanowił on część zbioru Biblioteki książąt Ponińskich w Horyńcu, włączonego w 1925 roku do zasobu Biblioteki Narodowej. Kolekcja ta została w znacznym stopniu zniszczona w czasie II wojny światowej.
Użytkownicy mogą zapoznać się z cyfrową kopią broszury w serwisie polona.pl.