Walka o kształt odradzającej się Polski
Akta Adiutantury Generalnej to unikatowe materiały archiwalne kancelarii Naczelnika Państwa i Naczelnego Wodza (funkcję tę pełnił Józef Piłsudski), datowane od listopada 1918 do grudnia 1922 roku. Lata te były czasem najbardziej intensywnych walk zbrojnych (wojna polsko-bolszewicka) i zabiegów dyplomatycznych o kształt odradzającej się państwowości polskiej, a ślady tych wydarzeń można odnaleźć w dokumentach. Są one podstawowymi materiałami do badań historycznych z zakresu m.in. wojskowości, dyplomacji, stosunków międzynarodowych, organizacji państwa polskiego, problematyki społecznej okresu międzywojennego. O ich wadze świadczy fakt, że były przygotowane lub sygnowane przez kluczowe osoby dla historii odradzającego się państwa polskiego, m.in.: Józefa Piłsudskiego, Ignacego Jana Paderewskiego, Wincentego Witosa czy Józefa Hallera.
Akta te stanowią część tzw. Archiwum Belwederskiego, pochodzącego z byłego Instytutu Badania Najnowszej Historii Polski w Warszawie, powstałego w 1923 roku (w 1936 roku zmieniono nazwę na Instytut Józefa Piłsudskiego). Przechowywane w Warszawie do czasu wybuchu II wojny światowej, zostały ewakuowane i rozpoczęły wędrówkę po świecie – od Rumunii, poprzez Francję i Portugalię, by ostatecznie w 1943 r. trafić do powstałego w Nowym Jorku Instytutu Józefa Piłsudskiego, kontynuującego działalność warszawskiego Instytutu.
Akta Adiutantury mają układ rzeczowo-chronologiczny. Zostały podzielone na kilka grup tematycznych, między innymi: „Sprawy wojskowe”, „Czechosłowacja”, „Ukraina-Rosja-Litwa”, „Sprawy polityczne”, a znaleźć w nich można rozkazy, meldunki, raporty, memoriały, odezwy do ludności, depesze szyfrowe, broszury, nasłuchy radiowe, sprawozdania, korespondencję, komunikaty. Na podstawie tych dokumentów można odtworzyć m.in. dzieje nowopowstałego państwa polskiego, wychodzącego z zaborów i I wojny światowej – obraz zmagań o nadanie kształtu odradzającej się Polsce, wydzierającej swoje terytoria z rąk zaborców i walczącej o uznanie suwerenności na arenie międzynarodowej.
Archiwum Adiutantury Generalnej Naczelnego Wodza to tak duży zbiór (17 tysięcy dokumentów liczących 40 tysięcy stron), że ciągle odkryć tam można materiały mało znane, zapomniane i dotychczas niepublikowane, pokazujące np. przygotowania do podpisania traktatu wersalskiego podczas Konferencji Paryskiej, spory między wysłannikami naczelnika Piłsudskiego a członkami Komitetu Narodowego Polskiego, zakulisowe rozmowy dyplomatów, kształtowanie się stosunków Polski z innymi państwami.