Data 1882–1888

Instytucja przechowująca Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu

Ku pokrzepieniu serc

Trylogia Henryka Sienkiewicza, na którą składają się powieści Ogniem i mieczem, Potop oraz Pan Wołodyjowski, jest ponadczasowym fenomenem kulturowym i społecznym. Niesłabnąca od ponad stu lat popularność sienkiewiczowskich „powieści z lat dawnych” i ich oddziaływanie na kolejne pokolenia Polaków rozpoczęły się natychmiast po publikacji pierwszego odcinka Ogniem i mieczem w maju 1883 r. Powieści, których akcja rozgrywa się na tle burzliwej historii Rzeczypospolitej XVII w. w okresie jej rozkwitu, miały – w zamyśle autora – służyć „ku pokrzepieniu serc” rodaków w czasie, kiedy Polski nie było na mapach. Trylogia była dla czytelników literacką lekcją patriotyzmu, podaną w sposób niezwykle atrakcyjny, dzięki czemu stała się jedną z najważniejszych lektur Polaków. Jest wznawiana, tłumaczona, ekranizowana i żywo odbierana do dziś. Cytaty z Trylogii weszły na stałe do polszczyzny, a postacie stworzone przez noblistę – Andrzej Kmicic, Onufry Zagłoba, Michał Wołodyjowski czy Jan Skrzetuski – trafiły do panteonu literackich bohaterów narodowych.

Metoda pisarska Henryka Sienkiewicza i jego sytuacja życiowa miały zasadniczy wpływ na dzieje jego rękopisów oraz na fakt, że wiele z nich zachowało się jedynie we fragmentach. Teksty kolejnych powieści, powstające od końca 1882 roku do maja 1888 roku (także w trakcie licznych podróży po Europie), były tworzone w formie felietonów, czyli odcinków przeznaczonych do druku w kolejnych numerach czasopism (warszawskiego „Słowa” i krakowskiego „Czasu”). Pisarz przelewał pomysły na papier w gotowej formie z odcinka na odcinek, bez wcześniejszych notatek i planów, niekiedy tylko zmieniając fragmenty tekstu lub pojedyncze zdania. Autografy Trylogii stanowią zatem zbiory kart wysyłanych przez autora do wydawcy, z których zecerzy składali kolejne odcinki powieści. Są to użytkowe „bruliony-czystopisy”, na których widoczne są poprawki, a nawet ślady rąk zecerów. Na niektórych kartach widać wprowadzane ołówkiem uwagi autora (dotyczące np. podziału powieści na odcinki) lub rysunki.

W posiadaniu Zakładu im. Ossolińskich we Wrocławiu znajduje się największy i najbardziej kompletny zbiór zachowanych do czasów współczesnych kart poszczególnych części Trylogii. Były one podstawą pierwszego i kolejnych wydań. Początki kontaktów Ossolineum ze spadkobiercami Sienkiewicza w sprawie spuścizny pisarza sięgają roku 1920, ale już wcześniej do zasobu trafiły w darze 102 karty Potopu (jako część księgozbioru krakowskiego bibliofila dr. Adolfa Sternschussa). W kolejnych latach kolekcja rękopisów systematycznie się powiększała, ale największa część znajdowała się w posiadaniu syna pisarza w Oblęgorku. W czasie II wojny światowej zbiory i rękopisy oddano na przechowanie okolicznym mieszkańcom, a kompletny autograf Pana Wołodyjowskiego zdeponowano u bpa Franciszka Sonika w Kielcach. Niedługo po wojnie prof. Julian Krzyżanowski, wybitny znawca życia i twórczości Sienkiewicza, rozpoczął akcję gromadzenia i badania rękopisów na potrzeby wydania krytycznego dzieł noblisty. To w dużej mierze dzięki jego staraniom udało się w 1953 roku pozyskać dla Biblioteki Ossolineum autograf Pana Wołodyjowskiego, a rok później zachowane fragmenty rękopisu Ogniem i mieczem w formie 137 luźnych kart.