Data 18 listopada 1939 – 18 marca 1954

Instytucja przechowująca Biblioteka Uniwersytecka Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II

Poruszające świadectwo doświadczenia hitlerowskiego terroru, uchwycone w czasie, gdy wielka historia odciska piętno na małych społecznościach.

Zygmunt Klukowski – z zawodu lekarz, społecznik, bibliofil, żołnierz Armii Krajowej i świadek w procesach norymberskich – jest autorem wyjątkowego świadectwa historycznego z okresu niemieckiej okupacji na Zamojszczyźnie. Już przed II wojną światową autor był znanym działaczem w regionie, inicjatorem i koordynatorem wielu cennych inicjatyw na rzecz lokalnej społeczności.

Klukowski jest uznawany za prekursora memuarystyki dotyczącej okresu okupacji. Dzięki niemu dostrzeżono wartość przekazu, łączącego osobiste przeżycia i emocje z kronikarskim zapisem faktów z okresu II wojny światowej.

W pisanym przez siebie podczas okupacji niemieckiej i sowieckiej dzienniku, przedstawia codzienność wielokulturowego i wielowyznaniowego miasteczka na Zamojszczyźnie – rodzinnego Sczebrzeszyna i okolic, poddawanego szczególnym represjom w ramach Generalnego Planu Wschodniego (Generalplan Ost). Opisuje martyrologię Żydów i tragizm życia Polaków, nie ukrywając, że postawom heroicznym towarzyszyły również zjawiska i postawy negatywne. Obok trudnej okupacyjnej rzeczywistości, opisuje zbrodnie niemieckie i represje komunistycznego aparatu władzy, przedstawia działalność konspiracyjną i walki oddziałów partyzanckich na terenie Zamojszczyzny, w Puszczy Solskiej i Lasach Janowskich, podaje nazwiska i informacje o losach lokalnych liderów. Zapiski ukazują skalę i metody działania niemieckiego aparatu okupacyjnego, wysiedlanie wsi i osadzanie ludności niemieckiej z Besarabii oraz wywózkę w głąb Niemiec dzieci z terenu Zamojszczyzny. Dziennik dotyczy także skomplikowanej sytuacji społecznej i religijno-narodowościowej Zamojszczyzny,  w tym toczących się na jej terenie działań OUN-UPA i relacji polsko-ukraińskich.

Dziennik obejmuje także wspomnienia z okresu uwięzienia Klukowskiego przez władze komunistyczne na Zamku w Lublinie, a następnie na warszawskim Mokotowie i w zakładzie karnym we Wronkach. Klukowski trafił tam po aresztowaniu przez Urząd Bezpieczeństwa z powodu wcześniejszego zaangażowania swojego i syna Tadeusza w działalność konspiracyjną (jako członek ZWK-AK oraz lekarz oddziałów partyzanckich), a także pomoc świadczona Żydom.

Dziennik posiada wyjątkową wartość historyczną, a także wyróżnia się niepospolitymi walorami literackimi. Treści zawarte w dzienniku stanowiły materiał dowodowy w jednym z procesów norymberskich, toczonym w listopadzie 1947 r. przeciwko funkcjonariuszom Głównego Urzędu Rasy i Osadnictwa SS. W trakcie przesłuchań procesowych obecny był również sam autor dr Klukowski.

Zeszyty dziennika zostały zakupione wraz z pozostają częścią spuścizny przez Bibliotekę Uniwersytecką Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego w 1963 r. od wdowy po dr. Zygmuncie Klukowskim. Ostatnie z nich, za lata 1944-1954, przekazał w darze Bibliotece wnuk autora, Andrew Klukowski, za pośrednictwem Ośrodka „Karta” 20 marca 2007 r.

Treść dziennika doczekała się siedmiu wydań drukiem w latach 1958, 1990, 2007, 2015, 2017, 2019 i 2020.

Dziennik Zygmunta Klukowskiego z lat okupacji Zamojszczyzny, Biblioteka Uniwersytecka Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II, fot. Urszula Szymańska.