Dzieła Jana Heweliusza

Wyjątkowa kolekcja obejmuje pięć drukowanych traktatów astronomicznych autorstwa Heweliusza. W jej skład wchodzi pięć unikatowych na światową skalę egzemplarzy: Selenographia i Cometographia – obie z odręczną dedykacją astronoma dla Biblioteki Rady Miasta Gdańska, której spadkobierczynią jest PAN Biblioteka Gdańska oraz Selenographia, Machinae coelestis pars prior i Machinae coelestis pars posterior z ilustracjami ręcznie kolorowanymi przez samego astronoma.

J. Heweliusz, Machina coelestis. Obserwatorium.

J. Heweliusz, Machina coelestis. Tubus maximus.

Jan Heweliusz – gdański astronom światowej sławy wniósł unikalny wkład do tej dziedziny nauki. Do jego odkryć należało ustalenia topografii Księżyca, wyznaczenie kilku gwiazdozbiorów, w tym Tarczy Sobieskiego (Scutum Sobiescianum) nazwanej w ten sposób na cześć Wiktorii Wiedeńskiej z 1683 r.

Zbiór prac Heweliusza stanowi wyjątkowe świadectwo mecenatu królewskiego, finansowego wsparcia oraz przyjaźni z królem Jana III Sobieskim, częstym gościem w obserwatorium Heweliusza w latach 1677-78. Potwierdzeniem bliskich relacji z władcą było zatytułowanie przez astronoma atlasu nieba Firmamentum Sobiescianum (Firmament Sobieskiego).

Spuścizna po Heweliuszu jest świadectwem silnych związków Gdańska z Rzeczpospolitą, miasta, którego obywatele w XVII wieku czuli się obywatelami Korony. Sam Heweliusz zwykł mówić o sobie, że jest obywatelem polskiego świata – „civis Orbis Poloniae”.

J. Heweliusz, Selenographia. Mapa librującego księżyca.

Trybunał Koronny Lubelski

Akta Trybunału Koronnego Lubelskiego są wyjątkowym świadectwem działalności sądu, który miał kluczowy wpływ na ustrój systemu sądownictwa w I Rzeczypospolitej. Był instytucją, która wyrażała istotę demokracji szlacheckiej, instancją sądową kolegialną i niezależną od panującego. Sądzili w nim wybierani przez szlachtę sędziowie, którzy z racji wyznawanych idei, zapewniać mieli stronom sporu równość wobec prawa.

Materiały archiwalne pozostałe po działalności Trybunału były wytwarzane przez trzy wieki od 1578 r. do 1794 r. Obejmują one dokumentację sądową spraw wnoszonych z ogromnego obszaru Rzeczypospolitej (Małopolski i województw wschodnich) i niosą olbrzymią wartość informacyjną na temat dziejów magnaterii, stanu szlacheckiego i duchownego.

Lublin jako miasto trybunalskie, będące siedzibą tego organu władzy, stawał się na czas sesji sądu centrum życia politycznego i kulturalnego. Do miasta zjeżdżali wtedy królowie i magnateria.

Akta przechowywano w Lublinie do czasu likwidacji Trybunału po rozbiorach państwa polskiego. Część z nich w 1835 r. wywieziono do Warszawy, gdzie spłonęły w 1944 r., a część w XIX w. przekazano do Wilna, skąd powróciły do Lublina w 1919 r. po odzyskaniu przez Polskę niepodległości. Od tego momentu są przechowywane w Archiwum Państwowym w Lublinie.

Rękopis zbioru wierszy Krzysztofa Kamila Baczyńskiego pt. „W żalu najczystszym”

Rękopis zbioru wierszy pt. „W żalu najczystszym” złożony, oprawiony i ilustrowany przez Krzysztofa Kamila Baczyńskiego, najważniejszego poetę literackiego Pokolenia Kolumbów, obejmuje pisane w czasie okupacji hitlerowskiej wiersze Baczyńskiego. Są one świadectwem trwałości polskiej kultury i siły poezji, która ma moc przekraczania wojennej rzeczywistości. To ręcznie wykonany artefakt będący wysokiej klasy dziełem literackim, jak i plastycznym.

Baczyński jest jednym z popularniejszych i bardziej poczytnych polskich poetów XX wieku. Od momentu debiutu w latach 40. zyskał sobie miano następcy Juliusza Słowackiego. Udział i śmierć poety w powstaniu warszawskim sprawia, iż jego poezja jest stałym i ważnym elementem upamiętnienia tych tragicznych, ważnych dla historii Polski wydarzeń.

W 2021 roku mija sto lat od urodzin Krzysztofa Kamila Baczyńskiego.

Rękopis zbioru wierszy powstał przed ślubem poety z Barbarą Drapczyńską (3 czerwca 1942 roku) jako prezent dla małżonki. Oryginał trafił do Biblioteki Narodowej w 1963 roku, zakupiony razem z innymi rękopisami poety od Feliksy Drapczyńskiej, matki Barbary.

Kolekcja płyt gramofonowych Polskiego Radia z września 1939 roku

Unikatowa kolekcja dokumentów dźwiękowych nagranych w pierwszym miesiącu II wojny światowej w atakowanej przez wojska niemieckie Warszawie obejmuje 93 płyty gramofonowe. Utrwalono na nich przemówienia, komunikaty i pieśni, wykonywane w studio przy ul. Zielnej lub nadawane przez radiostację „Warszawa II” na terenie byłego Fortu Mokotowskiego.

Wśród przemówień szczególną wartość historyczną mają utrwalone wystąpienia prezydenta miasta Warszawy Stefana Starzyńskiego, ministra spraw zagranicznych Józefa Becka, reportera amerykańskiego Juliena Bryan’a adresowane do prezydenta Stanów  Zjednoczonych czy szefa Biura Propagandy Sztabu Generalnego Naczelnego Wodza płk. dypl. Romana Umiastowskiego.

Prezydent Stefan Starzyński.

Losy kolekcji są równie sensacyjne, jak jej zawartość. W końcu września 1939 r. płyty wyniesiono w trzech partiach z rozgłośni i ukryto w mieszkaniach osób prywatnych. Ocalały w ten sposób do końca wojny. Po wojnie – nagrania uznane za zniszczone – nieoczekiwanie się odnalazły w 1979 r. (partia nr 1 i 2) i zostały zwrócone przez osoby prywatne do zbiorów Polskiego

Radia. Zimą na przełomie 1944/45 zaginęła natomiast w niewyjaśnionych okolicznościach trzecia partia płyt, nie zniszczona w czasie powstania warszawskiego. Archiwum Polskiego Radia apeluje nadal do słuchaczy z prośbą o zgłaszanie się z informacjami na temat losu zaginionych nagrań.

Mapa Księstwa Pszczyńskiego

Wielkoformatowa wielobarwna rękopiśmienna mapa z 1636 roku została wykonana przez projektanta twierdz śląskich Andreasa Hindenberga na zamówienie panującego ówcześnie w górnośląskim Wolnym Stanowym Państwie Pszczyńskim (Freie Standesherrschaft Pless) hrabiego Seyfrieda II von Promnitz. Miała pomóc w inwentaryzacji dóbr pszczyńskich po przejściu na tym terenie wojny trzydziestoletniej (1681-1648) oraz w rozgraniczeniu terenów spornych między rodem Promnitz a miejscową szlachtą.

Pierwotnie stanowiła jedną całość o wyjątkowo dużej powierzchni – 254 cm x 292 cm, później podzielono ją na 12 części.

Przedstawia teren Wolnego Stanowego Państwa Pszczyńskiego oraz otaczających je pogranicznych obszarów Górnego Śląska i Małopolski o łącznej powierzchni 1600 km².

Jej walory historyczne i poznawcze podnosi forma graficzna – ozdobne kartusze z herbami Panów na Pszczynie i szlachty pszczyńskiej.

Mapa Hindenberga w zakresie skali, rozmiarów i szczegółowości zamieszczonych na niej treści jest unikatem na skalę europejską. Pokazuje krzyżowanie się na ziemi pszczyńskiej różnych wpływów europejskich, czeskich, węgierskich i polskich, silnych zwłaszcza w czasie panowania Jagiellonów w Czechach, Węgrzech i Polsce.

Przechowywana w archiwum rodowym Panów na Pszczynie ocalała w czasie II wojny światowej. Od 1950 r. znajduje się w Archiwum Państwowym w Katowicach.

Rękopiśmienna spuścizna Juliusza Słowackiego

Zakład Narodowy im. Ossolińskich jest skarbnicą najcenniejszego i najbardziej kompletnego zbioru autografów Juliusza Słowackiego, jego poematów, utworów lirycznych, dramatów oraz pism filozoficznych i politycznych. Począwszy od lat międzywojennych Ossolineum nazywane jest „Domem Słowackiego” ze względu na ilość i wartość posiadanych manuskryptów, a także rolę  w zabezpieczaniu i upowszechnianiu ocalałej spuścizny.

Obejmuje ona 27 utworów poety, w tym znane z lektur szkolnych dramaty (w tym: Mazepa, Lilla Weneda, Horsztyński, Samuel Zborowski).

Testament Juliusza Słowackiego, spisany w 1849 r., czynił spadkobiercami spuścizny rękopiśmiennej, majątku i praw autorskich matkę poety, Salomeę  Słowacką  i wuja Teofila Januszewskiego, mieszkającego pod Lwowem. Ok. 1860 r. Januszewski przekazał manuskrypty Antoniemu Małeckiemu, wicekuratorowi Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Lwowie i profesorowi Uniwersytetu Jana Kazimierza.

Najcenniejsze zbiory lwowskie Niemcy ewakuowali wiosną 1944r. przez Kraków  do Adelsdorfu (obecnie Zagrodno k. Złotoryi) na Dolnym Śląsku. Część skrzyń została otwarta przez szabrowników, powodując niewielkie straty w rękopisach Słowackiego. Latem 1945 r. zbiory zdeponowano w Bibliotece Narodowej, a w  1947 r. przekazano je do Ossolineum, odtwarzanego we Wrocławiu.

Album rysunkowy z podróży na Wschód. Edfou na Nilu. Szkic ołówkiem, [1836]

Album rysunkowy z podróży na Wschód. Luxor – łódka nasza. Akwarela

Album rysunkowy z podróży na Wschód. Akwarela bez tytułu

Rękopiśmienny atlas Mappy Hrabstwa Bialskiego

Rękopiśmienny atlas Mappy Hrabstwa Bialskiego z folwarkami y wsiami do niego należącemi Dóbr Jaśnie Oświeconego Xięcia JMC Hieronima Radziwiłła […] z wymiaru geometrycznego sporządzonego 1781 roku [przez Leonarda Targońskiego], zwany potocznie Atlasem Radziwiłłowskim – to jedyny egzemplarz w Polsce i na świecie, stanowiący bezcenne źródło kartograficzne dla rekonstrukcji XVIII-wiecznego kształtu przestrzennego południowego Podlasia.

Obejmuje 50 map z przedstawieniem układów urbanistycznych, kształtów wsi, zespołów pałacowo-parkowych, szlaków komunikacyjnych, rzek z groblami, mostami i młynami, lasów i pól, a nawet przydrożnych krzyży i kapliczek. Jego walory poznawcze podnoszą miniaturowe rysunki obiektów – pałaców, kościołów, młynów i cerkwi, ozdobione m.in. okazałymi panopliami i herbami Radziwiłłowskimi. Dzieła te własnoręcznie wyrysował i pokolorował Leonard Targoński, komornik ziemi łomżyńskiej i geometra królewski. Stworzył w ten sposób bezcenne źródło informacji geograficznych i historycznych o mieście Biała, tamtejszym – nieistniejącym już – zamku i zamkowym folwarku, oraz rozległych przyległościach.

Atlas jest uważany za najbogatszy w treść i najdoskonalszy technicznie spośród wszystkich polskich map i planów majątkowych z drugiej połowy XVIII wieku.

Atlas Hrabstwa Bialskiego znajduje się w zbiorach Towarzystwa Naukowego Płockiego od czasów II wojny światowej. Niemcy przywieźli wówczas do Płocka zrabowane zbiory Radziwiłłów i zdeponowali je w siedzibie TNP. Po wojnie, w 1947 r. zgodnie z wolą przedstawicielki rodu – Marii Radziwiłłowej, rękopiśmienny Atlas pozostał w Płocku, gdzie nadal przechowywany jest w zbiorach specjalnych Biblioteki im. Zielińskich Towarzystwa Naukowego Płockiego.

Rękopis „Balladyny” Juliusza Słowackiego

Rękopis „Balladyny” Juliusza Słowackiego to arcydzieło polskiego dramatu epoki romantyzmu.

Stanowi jedyny znany i kompletny autograf tego utworu. „Balladyna” łączy w sobie tragedię i komedię, fantastykę i ludowość oraz podejmuje tematykę zbrodni, sprawiedliwej kary i niszczącej siły władzy. Od ponad 150 lat pozostaje  jednym z najczęściej wystawianych na polskich scenach tekstów dramatycznych.

Utwór stanowi obowiązkową pozycję na listach lektur szkolnych. W 2020 roku „Balladyna” była lekturą Narodowego Czytania.

Dramat tłumaczono na kilkanaście języków obcych: angielski, bułgarski, czeski, fiński, francuski, gruziński, litewski, łotewski, niemiecki, rosyjski, rumuński, słowacki, ukraiński, tatarski.

Rękopis dramatu podarowany przez Słowackiego przyjacielowi, Józefowi Alojzemu Reitzenheimowi (1809-1883) w 1874 roku trafił do Paryża w ręce historyka literatury Stanisława Tarnowskiego. Biblioteka Narodowa zakupiła autograf w 1937 r. od bratanka Stanisława, Zdzisława Tarnowskiego. W 1939 wypożyczony został do Krzemieńca na wystawę organizowaną z okazji 130-lecia urodzin poety. Powrócił do Warszawy w 1943 r. i był przechowywany w gmachu Biblioteki Narodowej przy ul. Rakowieckiej. W czasie powstania warszawskiego wywieziony transportem kolejowym do zamku Fishorn w Tyrolu austriackim, ostatecznie powrócił do kraju w kwietniu 1946 roku.

Archiwum Ordynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca

Ordynacja Zamojska, to kompleks dóbr ziemskich założony przez kanclerza wielkiego koronnego Jana Zamoyskiego (1542-1605). Jej istnienie zatwierdziła konstytucja sejmowa  uchwalona w 1589 r.

Ordynacja obejmowała w szczytowym okresie funkcjonowania 371 tys. ha, w tym 8 miast (Zamość, Goraj, Janów, Kraśnik, Krzeszów, Szczebrzeszyn, Tarnogród, Tomaszów) i 157 innych miejscowości. Przetrwała okres zaborów w XIX w. i została zlikwidowana dekretem Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z 6 IX 1944 o reformie rolnej, przez co jej majątek został rozparcelowany.

Plany na folwarku Rogoźno.

W ciągu czterech wieków istnienia Ordynacją Zamojską władało 16 ordynatów. Ostatnim z nich był Jan Tomasz Zamoyski (1939-1946).

Archiwum Ordynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca to oryginalne, zachowane niemal kompletnie, prywatne archiwum gospodarcze Zamoyskich, powstałe w ciągu prawie 400 lat jej istnienia. Obejmuje ono informacje dotyczące spraw gospodarczo-majątkowo-finansowych, ale także dziejów ziem, miejscowości a nawet pojedynczych obiektów wchodzących w skład Ordynacji.

Plan gruntów dworskich folwarku Czernięcina.

Jest materialnym dowodem na istnienie Ordynacji jako swoistego, magnackiego państwa w granicach I Rzeczypospolitej.

Archiwum Państwowe w Lublinie przechowuje akta Ordynacji od 1946 r.tj. od jej nacjonalizacji.

Mappa fundi villarum Horyszów Lacki

Kolekcja utworów Fryderyka Chopina

Kolekcję utworów Fryderyka Chopina tworzą bezcenne oryginalne rękopisy (autografy muzyczne) utworów skomponowanych przez światowej sławy polskiego kompozytora i pianistę. Są to:

• Scherzo (E-dur) pour le piano,
• Barcarolla (Fis-dur) op. 60,
• Mazurek (Cis-moll) op. 50 nr 3,
• Mazurek (E-moll) op. 17 nr 2,
• Mazurek (As-dur) op. 7 nr 4.

Fryderyk Chopin (1810-1849), jeden z najsłynniejszych pianistów swoich czasów, był określany często mianem poety fortepianu. Inspirację do swojej twórczości czerpał  z polskiej muzyki ludowej. Od 1828 r. koncertował za granicą w wielu miastach Europy. Zmarł w Paryżu i został pochowany na cmentarzu w Pere Lachaise. Jego serce sprowadzone do kraju spoczywa w Kościele św. Krzyża w Warszawie.

Utwory tworzące kolekcję, zostały zakupione przez Bibliotekę Jagiellońską od osób prywatnych, (w tym Eduarda Ganche`a) z wyjątkiem Mazurka Cis-moll, którego rękopis trafił do Biblioteki w 1926 r. w darze od Dionizego Zaleskiego. W czasie II wojny światowej Niemcy ukryli je na zamku Waldstein w powiecie kłodzkim. Jesienią 1945 r. przewieziono je do Wrocławia, a w 1947 r. powróciły do Krakowa.